OCAK - ŞUBAT / JANUARY - FEBRUARY: 2023 YIL/YEAR: 35 SAYI/ISSUE: 164 1988 yılından bu yana yayımlanan Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 2002 yılından itibaren “Hakemli Dergi” olarak yayımlanmakta olup 2010 yılından bu yana da TÜBİTAK-ULAKBİM Hukuk Veri Tabanında dizinlenmektedir. HAKEMLİ BİR DERGİDİR
Sahibi / Owner Av. R. Erinç Sağkan Türkiye Barolar Birliği Başkanı Sorumlu Müdürü / Managing Director Av. Veli Küçük, TBB Genel Sekreteri Yayından Sorumlu Başkan Yardımcısı/ VicePresident Head of the Publishing Department Av. Gürkan Altun, TBB Başkan Yardımcısı Genel Yayın Yönetmeni / Executive Editor Av. Özlem Bilgilioğlu Eşgüdüm Kurulu / Board of Coordination Av. Gürkan Altun Av. Veli Küçük Av. Gökhan Bozkurt Av. Özlem Bilgilioğlu Yayın Kurulu Özlem Bilgilioğlu Türkiye Barolar Birliği Genel Yayın Yönetmeni Gizem Özkan Hacettepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Medeni Hukuk ABD Araştırma Görevlisi Mustafa Horuş Türkiye Barolar Birliği Yayın İşleri Sorumlusu Danışma Kurulu / Board of Advisors* Prof. Dr. Ahmet Kılıçoğlu Atılım Üniversitesi Hukuk Fakültesi Prof. Dr. Ayşe Havutçu Yaşar Üniversitesi Hukuk Fakültesi Prof. Dr. Ayşe Nuhoğlu Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi Prof. Dr. Durmuş Tezcan İstanbul Kültür Üniversitesi Hukuk Fakültesi Prof. Dr. Korkut Kanadoğlu Okan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Prof. Dr. Muhammet Özekes Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Prof. Dr. Necmi Yüzbaşıoğlu Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Prof. Dr. Sibel Özel Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Prof. Dr. Sultan Üzeltürk Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Prof. Dr. Türkan Yalçın Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi *(İsme göre alfabetik sıralanmıştır) Türkiye Barolar Birliği Dergisi hakemli bir dergidir. / Türkiye Barolar Birliği Dergisi (Union of Turkish Bar Associations Review) is a refereed review. Türkiye Barolar Birliği Dergisi’nin yayın dili Türkçe’dir. İki ayda bir (Ocak, Mart, Mayıs, Temmuz, Eylül, Kasım aylarında) yayımlanır. / Issued bimonthly (January, March, May, July, September, November). Dergide yayımlanan yazılarda ileri sürülen görüşler yalnızca yazarlarına aittir. / Articles published in these series express solely the views of the authors. Dergide yayımlanan yazılar, kaynak gösterilmeden başka bir yerde yayımlanamaz. / Articles published in these series can not be republished without citation. Türkiye Barolar Birliği Dergisi TÜBİTAK - ULAKBİM Hukuk Veri Tabanında dizinlenmektedir. / Türkiye Barolar Birliği Dergisi (Union of Turkish Bar Associations Review) is being permanently indexed in TÜBİTAK - ULAKBİM law database. İletişim Adresi / Communication Address Türkiye Barolar Birliği Başkanlığı Yayın İşleri Mudürlüğü Oğuzlar Mah. Av. Özdemir Özok Sokak No: 8 06520 Balgat - ANKARA Tel: (0312) 292 59 00 (pbx) Faks: (0312) 286 55 65 web:www. barobirlik.org.tr e-posta: [email protected] Abonelik / Subscription Yıllık abone bedeli: 300 TL. Sayfa Tasarımı ve Ofset Hazırlık / Page Design and Offset Preparation Türkiye Barolar Birliği Yayın İşleri Basım Yeri / Printed by ARCS Matbaa Zübeyde Hanım Mah. Aslanbey Cad. Tuna Han No: 101/2D İskitler / ANKARA 0 (312) 384 24 01 Sertifika No: 49427 Basım Tarihi / Printing Date : 17. 01. 2023
TÜRKİYE BAROLAR BİRLİĞİ DERGİSİ YAYIN POLİTİKASI, YAYIN KURALLARI ve ETİK İLKELERİ Dergi’nin yayın politikası ve etik ilkeleri, Dergi’ye yazı gönderen yazar tarafından kabul edilmiş sayılır. Yayın, imla ve yazım kurallarına uygun olarak düzenlenmeyen, Türkçenin doğru kullanılmadığı yazı, hakemlere dahi gönderilmeden diğer kriterleri taşısa da Dergi Yayın Kurulu tarafından reddedilebilecektir. Bu nedenle her bölümdeki ilke ve kurallar yazar tarafından titizlikle kontrol edilerek uygun olmayanlar düzeltilmeli, eksiklikler giderilmelidir. Yayın Politikası 1. 1988 yılından bu yana yayınlanan Türkiye Barolar Birliği Dergisi (Dergi), 2002 yılından itibaren “hakemli dergi” olarak yayınlanmakta olup 2010 yılından bu yana da TÜBİTAKULAKBİM TR Dizin Hukuk Veri Tabanında dizinlenmektedir. Dergi iki ayda bir yayınlanmakta olup yazı dili Türkçedir. 2. Dergi “hakemli” olarak TR Dizin’de taranan “hakemli bir dergi” olduğu için Dergi’ye gönderilen tüm yazıların hakemlere gönderilmesi gerekli ve zorunludur. Yazarın talebine bağlı olarak yazının hakemlere gönderilmeden yayınlanması mümkün olmayıp yazar tarafından böyle bir istekte bulunulmamalıdır. Yazı hakemlere gönderildikten sonra hakemlerin önerisi/onayı ve editörün takdiriyle, istisnai olarak, bazı yazıların hakemsiz olarak Dergi’de yayınlanmasına karar verilebilir. 3. İlk maddedeki kural “çeviriler” için de geçerli olup çeviri olarak gönderilen yazıların makalede aranan tüm koşulları taşıması gereklidir. 4. Yazar tarafından Dergi’de yayınlanma istemiyle aynı anda sadece bir yazı gönderilebilir. Anılan yazı yayınlandıktan/değerlendirme süreci tamamlandıktan sonra ikinci yazı gönderilmelidir. 5. Yazının Dergi Yayın Politikası, Etik İlkeleri ve Yayın Kuralları’na uygun olması halinde, hakem raporlarından sonra netlik kazanmak üzere Dergi’nin hangi sayısının yayın listesine alındığı, Editör tarafından yazara bildirilir. Dergi’ye gönderilen yazıların yoğunluğu nedeniyle gelen yazıların sıraya konulması hususu ve TR Dizin 2020 yılı zorunlu kriterleri arasında yer alan “Dergi her bir sayısında yer alacak makale sayılarının orantılı olmasına dikkat edilmeli, sayı/cilt arasındaki makale sayısı dengeli olmalıdır” kuralı yazar tarafından dikkate alınmalıdır. Bu bağlamda Editör tarafından yazının Dergi’nin hangi sayısının yayın listesine alındığı yazara bildirildiğinde, bu bildirim yazar tarafından kabul edilmiş olur (Örneğin: Şubat/2021 itibarıyla Dergi’ye bir yazı gönderildiğinde, yazının kabul edildiği ve hakem raporlarından sonra netlik kazanmak üzere Dergi’nin Kasım- Aralık/2021 sayısının yayın listesine alındığı yazara bildirildiğinde, yazar bunu kabul etmiş olur ve daha sonra herhangi bir itiraz/yazının daha önceki bir sayıya alınmasını isteme gibi bir hakkı söz konusu olmaz). Editörün bildiriminde belirtilen tarih ve sayı yazar tarafından kabul edilmediği takdirde, yazar makalesini çekmek hakkına sahip olup bu durumu derhal bildirmelidir. 6. Ön düzeltme; yazının Dergi Yayın Politikası, Etik İlkeleri ve Yayın Kuralları’na uygun bir şekilde düzeltilmesini, “makalenin gönderim tarihi”; yazının Dergi Yayın Politikası, Etik İlkeleri ve Yayın Kuralları’na uygun bir şekilde gönderildiği tarihi, “makalenin kabul tarihi”; yazının hakem değerlendirme sürecinin tamamlanıp onaylandığı tarihi ifade eder.
7. Her yazı, yazara bildirilen sayının yayınlanacağı tarihe yetişecek şekilde, -yazıların hakemlere gönderilmesi, hakemlerce onaylanması, gerekirse düzeltmelerin yapılması, tasarıma gönderilmesi, son kontrolden sonra web sitesine eklenmesi, ODİS’e ve matbaaya gönderilmesi süreçleri göz önünde bulundurularak- en az iki hakeme gönderilir. İki hakemden biri olumsuz kanaat belirttiği takdirde yazı üçüncü bir hakeme gönderilir veya Editör tarafından takdir hakkı kullanılır. 8. Yazı, “kör hakemlik” sistemi uyarınca, yazarın ad ve soyadı yazı metninden çıkarılarak hakemlere gönderilir. Yazara da yazının hangi hakemlere gönderildiği konusunda bilgi verilmez. 9. Hakem/hakemler tarafından yazının yayınlanması uygun bulunmadığı takdirde bu durum yazara bildirilir. Ret raporlarının yazara gönderilmesi zorunluluğu yoktur. Yazının yayınlanamayacağına ilişkin bildirim, yazının yayın listesinde bulunduğu sayının süreci tamamlandıktan sonra ilgili sayının yayınlanmasıyla eş zamanlı olarak yapılır. 10. Hakem rapor/raporları düzeltme içeriyorsa; rapor, hakem/hakemlerin adı belirtilmeksizin yazara gönderilir. Yazının düzeltilmiş hali hakeme gönderildikten sonra hakem tarafından ikinci bir düzeltme istenebilir. İkinci düzeltmeden sonra yazının hakem tarafından onaylanmaması halinde yazardan üçüncü bir düzeltme istenmez ve yazı reddedilir/reddedilmiş sayılır. Hakemler tarafından onaylanan/düzeltme istenip rapora uygun olarak düzeltildikten sonra onaylanan yazı, alındığı sayının yayın listesine ilişkin süreç tamamlandıktan sonra Dergi’nin ilgili sayısında yayınlanır. Hakem rapor/raporlarında düzeltme istenmiş ancak raporda belirtilen hususlar yazar tarafından süresinde yerine getirilmemişse, bir defaya özgü olmak üzere yazı, alındığı yayın listesinden sonra gelen sayının yayın listesine aktarılır. 11. Yazı yukarıda 4. maddede belirtildiği şekilde yayın listesine alınmış ancak hakem raporları -çok istisnai de olsa- süresinde sunulmamışsa, yazı, alındığı yayın listesinden sonra gelen sayının yayın listesine aktarılır ve bu sayıda anılan yazıya ilişkin sürecin tamamlanması sağlanır. 12. Dergi’ye gönderilecek yazının; özgün, başka bir yerde yayınlanmamış veya yayınlanmak üzere başka bir yere gönderilmemiş olması gerekmektedir. 13. Türkiye Barolar Birliği, yayınlanması kabul edilen yazıların basılı ve elektronik yayın haklarına sahip olur. 14. Yazara ve hakemlere, talep etmeleri halinde telif ücreti ödenir. 15. Yazara, yazısının yayınlandığı sayıdan üç adet, hakemlere ise hakem incelemesi yaptıkları sayıdan birer adet Dergi gönderilir. Dergi’nin kitap olarak kendisine gönderilmesini isteyen yazarın, yazıyı gönderirken adresini ve telefon numarasını da belirtmiş olması gerekmektedir. 16. Talep etmeleri halinde hakemlere makalenin hakem incelemesinin yapıldığı ve raporunun hazırlandığına ilişkin bir yazı gönderilir. Yayın Kuralları 1. Yazı, [email protected] adresine gönderilmelidir. 2. Yazı, ana bölümlerde 1,5 satır aralığı ile 12 punto; dipnotlarda tek satır aralığı ile 10 punto kullanılarak Times New Roman karakterinde yazılmalıdır. 3. Yazarın ad, soyadı ve unvanını, makalede yer almasını istediği şekliyle ve Dergi’de yer alan yazı formatına uygun olarak yazıya eklemesi gereklidir.
4. Kurum, e-posta adresi, ORCID ve makalenin gönderim tarihi (ön düzeltmeden sonraki gönderim esas alınarak) bilgilerinin belirtilmesi zorunlu olup aynı sırada makalenin ilk sayfasına dipnot olarak eklenmelidir. 5. Dergi’nin belirlediği yazı formatı dışında kalan kısımlar, yazıdan çıkarılmalıdır (kapak, içindekiler, kısaltmalar vs. kısımlar). 6. Yazının ilk sayfasında makalenin başlığı, İngilizce başlık, özet, anahtar kelimeler, İngilizce özet ve İngilizce anahtar kelimeler bölümlerine belirtilen sırada yer verilmeli, bu bölümler çok uzun ise kısaltılmalıdır. 7. Dipnot numaralandırmaları, noktalama işaretlerinden (nokta, virgül, noktalı virgül, üç nokta, ünlem, soru işareti vs. noktalama işaretlerinden) sonra yapılmalıdır. 8. Dipnotlarda ve kaynakçada, koyu renkle, altı çizili ve/veya italik yazılan kısımlar (yayın kurallarında italik yazılacağı belirtilenler hariç) düzeltilmeli ve internet kaynaklarındaki alt çizgiler kaldırılmalıdır. 9. Dipnotlar sayfa altında gösterilmeli, dipnotlarda, yazarın adı soyadı şeklindeki düzene uyulmalı, yazar ad ve soyadının sadece baş harfleri büyük ve ad soyadının sonunda sadece virgül olmalıdır. Örneğin: Faruk Erem, Verilen kaynak makale ise makale adı çift tırnak içine alınmalı, sadece eser adı italik verilmeli, yayınevi, ili, baskı yılı ve sayfa sayısı sırasıyla yazılmalıdır. Örneğin: Faruk Erem, “Ceza Hukukunda Meslek Sırrı”, AÜHF Dergisi, Ankara 1943, C. x, S. x, s. xx. 10. Yazının kaynakça kısmında, yazarın soyadı adı şeklindeki düzene uyulmalı, varsa numaralandırmalar kaldırılmalı, yazar soyadı ve adının sadece sonuna virgül konmalıdır. Örneğin: Erem Faruk, “Ceza Hukukunda Meslek Sırrı”, AÜHF Dergisi, Ankara 1943, C. x, S. x, s. xx. Kaynakça kısmı; Kitaplar, Makaleler, Mahkeme Kararları, İnternet Kaynakları, Diğer Kaynaklar gibi bölümlere ayrılarak yazılmalıdır. 11. Dipnotlarda ve kaynakçada yazar ve eser adlarının doğru yazıldığından emin olunmalıdır. İmla ve Yazım Kuralları Aşağıdaki hususlar (yazı metni, alıntı metin, dipnot ve kaynakça dahil olmak üzere) gözden geçirilerek uygun olmayan kısımlar düzeltilmelidir: 1. Kurum, kuruluş, kurul, birleşim, oturum ve iş yeri, kanun, yönetmelik, anlaşma, sözleşme adlarına gelen eklerin kesme işaretiyle ayrılması, Örneğin: Anayasa Mahkemesi’nin, Avukatlık Kanunu’nun, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 2. Eş anlamlı kelimelerden birinin tercih edilmesi ve metin içinde yeknesaklığın sağlanması için yazının tamamında sadece birinin kullanılması, Örneğin: Yasa veya kanun kelimelerinden birinin tercih edilip kullanılması 3. Rakamlardan sonra gelen kelimelerin küçük harfle başlaması, Örneğin: 5237 sayılı Kanun, Avukatlık Kanunu’nun 34. maddesi, 19. yüzyıl, 01.01.2019 tarihli, 2. baskı 4. Alm. (Almanca), İng. (İngilizce), Oğuzlar Mah. Prof. (Profesör), Dr. (Doktor), Av. (Avukat), haz. (hazırlayan), çev. (çeviren) gibi kısaltmalar hariç olmak üzere SGK, TTK, 13. CD, YHGK, TCK gibi kısaltmalarda nokta kullanılmaması, 5. Kısaltmalarda takıların kısaltma okunuşuna göre verilmesi, Örneğin: TCK’nın, İYUK’un
6. Kısaltmaların birden fazla kullanılış şekli varsa birinin tercih edilmesi ve metin içinde ve dipnotlarda aynı şekilde kullanılması, Örneğin: syf., sh., s.’den birinin tercih edilmesi 7. Noktalama işaretlerinin (özellikle tırnak işareti ve kesme işaretinin) yazının her yerinde aynı karakterde yazılmış olmasına özen gösterilmesi, 8. Tarih yazılışında 01.01.2019 şeklindeki kullanımın tercih edilmesi, 9. 1. veya 1’inci yazılışından birinin tercih edilmesi, 10. Tezcan/ Erdem/ Önok, şeklinde yazılışın değil aralık verilmeden Tezcan/ Erdem/ Önok şeklinde yazılışın tercih edilmesi, 11. Noktalama işaretlerinden (nokta, virgül, noktalı virgül, üç nokta, ünlem, soru işareti vs. noktalama işaretlerinden) ve her kelimeden sonra bir harf boşluk bırakılmasına özen gösterilmesi, 12. Yazı içinde kullanılacak kısaltmalara; ilk seferinde açık haliyle birlikte parantez içinde kısaltılmış hali, sonrasında sadece kısaltılmış hali olmak üzere yer verilmesi, 13. Farklı kaynaklardan alıntı yapılmasından kaynaklanan her türlü farklı yazımın kontrol edilerek yeknesaklığın, yazı düzeninin sağlanması. Etik İlkeler 1. Yazar tarafından başka bir yazara ait yazının kendine aitmiş gibi gönderilmesi veya gönderilen yazıda büyük/küçük oranda atıf yapılmadan alıntı yapılmış olması veya yazının tamamına yakınının, atıf yapılsa da başka bir yazı/yazılardan oluşması; kişiye özgü bir durum olup sorumluluk tamamen yazara aittir. 2. Yazı, intihal, sahtecilik, çarpıtma, tekrar yayın, dilimleme, haksız yazarlık ve diğer etik ihlali türlerini içermemelidir. 3. Yazarın gönderdiği çalışmanın özgün olması Dergi kriterlerinin başında gelmektedir. 4. Yayınlanmak üzere gönderilen çalışmanın herhangi bir nedenle Dergi’den çekilmek istenmesi halinde yazıyla (maille) derhal bildirilmesi gerekir. 5. Hakem değerlendirme süreci tamamlanmış bir makale, makul bir gerekçe gösterilmeksizin yazarı tarafından geri çekilmemelidir. 6. Makalede araştırma ve yayın etiğine uyulduğuna dair ifadeye yer verilmelidir. 7. TR Dizin kriterleri gereği, etik kurul izni gerektiren çalışmalarda, izinle ilgili bilgilere (kurul adı, tarih ve sayı no) yöntem bölümünde ve ayrıca makale ilk/son sayfasında yer verilmelidir. Olgu sunumlarında, bilgilendirilmiş gönüllü olur/onam formunun imzalatıldığına dair bilgi makalede yer almalıdır. Kullanılan fikir ve sanat eserleri için telif hakları düzenlemelerine uyulması gerekmektedir. 8. Dergi tarafından farklı kurumlardan, görüş bildirdikleri konunun uzmanı olan hakemler atanmalı, tarafsızlık ve çeşitlilik ilkelerine dikkat edilmelidir. Hakemler, değerlendirilen yazı sahibinin tabi olduğu etik kurallara bağlı ve bu kuralları titizlikle uygulamak durumunda olmalıdırlar. Dergi’de yayınlanmış makalelerde kurum ve yazar çeşitliliğine özen gösterilmeli, araştırma ve yayın etiğine uygun olmayan yazılar kabul edilmemelidir.
İ Ç İ NDE K İ L E R / CONT ENT S BAŞKAN’DAN / FROM the PRESIDENT HAKEMLİ MAKALELER / REFEREED ARTICLES 1 Tijen DÜNDAR SEZER Çocuk Hakları Komitesine Bireysel Başvuru Usulü Üzerine Bir Değerlendirme / An Assessment on the Procedure of Individual Complaint to the Committee on the Rights of the Child 55 Hasan TUNÇ / Murat OSMA Kanuni İdare İlkesi Kapsamında Türk ve KKTC Hukukunda Olağan Dönem Kararnameleri ve Yargısal Denetimi / Ordinary Term Decrees and Their Judicial Supervision in Turkish and TRNC Law Within the Scope of Legal Administration Principle 97 M. Nedim BEKRİ Uyuşturucu veya Uyarıcı Madde Ticareti Suçunda (TCK M. 188/3) Delillerin Toplanması ve Failin Kastının Belirlenmesi / Collection of Evidence and Determination of Perpetrator’s Intent in Drugs or Stimulants Trafficking Offense (TPC Art. 188/3) 155 Olcay HAYTA Statüden Sözleşmeye, Sözleşmeden İsteme Hukuk Biçiminin Dönüşümü / From Status to Contract, From Contract to Claim Transformation of the Form of Law 177 Zübeyir BAKMAZ / Memduh DURSUN Bir Peçeleme Yöntemi Olarak Vakıf Üniversitelerine Yapılan Bağışların Kurumlar Vergisi Açısından İncelenmesi / Examination of Donations Made to Foundation Universities in Terms of Corporate Tax as a Method of Tax Veiling 207 Aras ÖZKAN Yapay Zekâ Tarafından Üretilen Fikir ve Sanat Ürünlerinin Korunması / The Protection of Intellectual and Artistic Products Produced by Artificial Intelligence 239 M. Serhat SARISÖZEN TBB Meslek Kurallarının “Yargı Organlarıyla ve Adli Mercilerle İlişkiler” Başlıklı İkinci Kısmının Değerlendirilmesi ve Bazı Maddelerinin Değişimine Olan İhtiyaç / Evaluation of the Second Part of the Professional Rules of the Turkish Bar Association Titled “Relations with the Judicial Bodies and Judicial Authorities and the Need to Change Some of its Provisions
263 Ertunç MEGA Sağlık Mensuplarının Mali Sorumluluk Sigortalarına Yönelik İsimden Kapsama Bir Eleştiri / A Critical Analysis of Healthcare Professionals Liability Insurances from Naming to Scope MAKALELER / ARTICLES 313 Hamdi YASAMAN Kat Mülkiyeti Kanunu’na Göre Toplu Yönetime Geçememiş Şahıs Topluluğunun Hukuki Durumu
başkan’dan .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. ..............................................................................................................
Başkan’dan .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. Av. R. Erinç Sağkan Türkiye Barolar Birliği Başkanı
* Dr. Öğretim Üyesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Anayasa Hukuku Anabilim Dalı, [email protected], ORCHID: 0000-0002-1944-1186, Makalenin Gönderim Tarihi: 03.11.2022, Kabul Tarihi: 05.12.2022 ÇOCUK HAKLARI KOMİTESİNE BİREYSEL BAŞVURU USULÜ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME AN ASSESSMENT ON THE PROCEDURE OF INDIVIDUAL COMPLAINT TO THE COMMITTEE ON THE RIGHTS OF THE CHILD Tijen DÜNDAR SEZER* Özet: Çocuk Hakları Sözleşmesi metni içinde denetim aracı olarak sadece rapor usulüne yer verilmesi, Sözleşmenin denetim mekanizmasının fazla etki doğurmamasını beraberinde getirmiştir. Mekanizma içinde bireysel başvuru usulünün bulunmaması çocuk haklarının yaşama geçirilmesi açısından eksiklik oluşturmuştur ve bu eksiklik “Başvuru Usulüne İlişkin Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne ek İhtiyari Protokol” ile kapatılmıştır. Her ne kadar çocuklar için farklı uluslararası sözleşmeler nezdinde bireysel başvuru usulü işletilebilmekteyse de Üçüncü İhtiyari Protokolün yürürlüğe girmesiyle hem çocuklara yönelik geniş bir hak kataloğu için başvuru yapılması sağlanmış hem de bireysel başvuru süreci içinde çocuklara duyarlı yöntemler benimsenmiştir. Bu çalışmanın amacı Çocuk Hakları Sözleşmesi sisteminde bireysel başvuru usulünü, korunan haklar, sürecin işleyişi ve sonucu açısından ayrıntılı olarak açıklayarak, çocukların haklarının korunmasına katkı sağlamaktır. Bireysel başvurular sonucunda alınan kararlar/Görüşler çocuk haklarını somutlaştırmakta ve ulusal hukuklara etki etmektedir. Çocuk Hakları Komitesi bireysel başvuruların çocuklara duyarlı olarak ele alınması için bir yandan usul kuralları benimserken bir yandan da içtihatla mevcut kuralları çocuğun yüksek yararı ve çocukların görüşlerinin alınması ilkeleri çerçevesinde yorumlamaktadır. Çalışmamızda bireysel başvuru süreci Komite’nin kararları/ Görüşleri ışığında ele alınarak değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Çocuk Hakları, Bireysel Başvuru, Çocuk Hakları Sözleşmesi, Çocuk Hakları Komitesi Abstract: Only the reporting procedure was included in the Convention on the Rights of the Child monitoring mechanism, and therefore the Convention’s supervisory system did not have much impact. The absence of an individual complaint procedure in
2 Çocuk Hakları Komitesine Bireysel Başvuru Usulü Üzerine Bir Değerlendirme the mechanism created a deficiency in the implementation of children’s rights, and this deficiency has been compensated with the “Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on Communication Procedure”. Although the individual complaint procedure can be applied for children under different international conventions, with the entry into force of the Third Optional Protocol, applications for a wide range of rights for children have been made possible, and child-sensitive methods have been adopted in the individual complaint process. The aim of this study is to contribute to the protection of children’s rights by explaining in detail the individual application procedure, in terms of protected rights, the functioning and the outcome of the process. Decisions/Views taken as a result of individual complaints determine the scope of children’s rights and affect national laws. The Committee on the Rights of the Child ensures that individual complaints are handled sensitively to children. To this end, it adopts procedural rules on the one hand, and interprets existing rules within the framework of the principles of the best interests of the child and seeking the views of children in its jurisprudence. Keywords: Children’s Rights, İndividual Complaint, Convention on the Rights of the Child, Committee on the Rights of the Child GİRİŞ 1990 yılında yürürlüğe giren Birleşmiş Milletler (BM) Çocuk Hakları Sözleşmesi (ÇHS), çocukları hak sahibi olarak kabul edip çocuklara çok geniş yelpazede haklar tanımakla, çok önemli bir gelişmeye imza atmıştır. Bununla birlikte, Sözleşmenin denetim mekanizması içinde sadece rapor usulüne yer verilmesi, hakların denetlenmesi açısından etkisiz sonuç doğurmuştur ve çocuk haklarının dünya genelinde gerçekleşmesinde fazla yol alınamamıştır. Denetim mekanizmasının güçlendirilmesi için “Başvuru Usulüne İlişkin Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne ek İhtiyari Protokol” (Üçüncü İhtiyari Protokol) 2011 yılında kabul edilmiş olup, 2014 yılında yürürlüğe girmiştir. Üçüncü İhtiyari Protokol, denetim sistemine bireysel başvuru, devlet başvurusu ve soruşturma usullerini eklemektedir. Türkiye, Protokol’e 2018 yılından bu yana taraftır. Çalışmamızda toplumun kırılgan kesimi olan çocukların haklarının gerçekleşmesindeki öneminden dolayı özellikle bireysel başvuru usulü ele alınmaktadır. ÇHS, dokuz temel BM insan hakları sözleşmesi içinde bireysel başvuru usulünü bünyesine katan son Sözleşme olmuştur. Bu açıdan, Üçüncü İhtiyari Protokol’ün bireysel başvuru usulünü kabul etmesiyle, BM temel insan hakları sözleşmeleri için eksik halkanın tamamlan-
3 TBB Dergisi 2023 (164) Tijen DÜNDAR SEZER dığı söylenebilir. Bireysel başvuru usulüyle, mağdur birey ve birey gruplarına Çocuk Hakları Komitesine (ÇHK) başvuru imkânı sağlanmakta olup; ÇHK, Sözleşme ve ihtiyari protokollerde yer alan hakları somutlaştırabilmekte ve hak ihlallerini tespit edebilmektedir. Komitenin Görüşler yoluyla devletlere tavsiyelerde bulunup takip sürecini işletmesi, ÇHS’deki hakların yaşama geçmesi açısından etki yaratmaktadır. ÇHS sistemi içinde başvurucuların doğrudan çocuklar ya da onlar adına hareket edenler olmaları, Üçüncü İhtiyari Protokol’ün çocukların özel durumunu göz önüne alan bir takım ilke ve kurallar içermesini beraberinde getirmiştir. Bireysel başvuru usulünün işleyişine ilişkin ÇHK’nin kabul ettiği Usul Kuralları ve Çalışma Metotları da çocuğa duyarlı bir bakış açısı yansıtmıştır. Bu bağlamda ÇHS sistemi içinde bireysel başvuru usulünü diğer sistemlerden ayıran en önemli özellikler çocuklara özgü geniş hak kataloğunun korunması ve çocuklara duyarlı yöntemlerin benimsenmesidir. Çalışmamızın amacı çocuk haklarının korunmasında ve gelişiminde önemli bir merhale olan bireysel başvuru usulünün işleyişini ve etkilerini açıklamak, sorunlu yönleri ortaya koymaktır. Çalışmamızda öncelikle ÇHS’nin temel özelliklerini ve ana metinde yer alan rapor usulünü kısaca ortaya koyduk. Ardından Üçüncü İhtiyari Protokol’ü genel olarak yapılışı, kabul ettiği ilkeler ve denetim araçları açısından inceledik. Bireysel başvuru usulüne ilişkin olarak, Komite’nin kişi, konu, yer ve zaman açısından yetkisi ile Üçüncü İhtiyari Protokolde açıkça sıralanan kabul edilebilirlik şartlarına Komitenin içtihadı ışığında yer verdik. Bireysel başvurunun işleyişi içinde önem taşıyan geçici önlem alınması, üçüncü taraf müdahalesi, esasa ilişkin karar alınması (Görüşler) ve dostça çözüm anlaşmaları aşamaları ile karar/Görüşlerin takip sürecini de yine içtihat ışığında ele aldık. Üçüncü İhtiyari Protokol’ün ortaya koymuş olduğu ÇHK’ye ilişkin yol gösterici iki temel ilke olan çocuğun yüksek yararı ile çocuğun hak ve görüşlerinin göz önüne alınması ilkeleri, ÇHK’nin koymuş olduğu usul kurallarına ve içtihada etki etmektedir. Çalışmanın bütününde bu bakış açısına yer vermekle birlikte, ayrıca son kısımda ÇHS sistemi
4 Çocuk Hakları Komitesine Bireysel Başvuru Usulü Üzerine Bir Değerlendirme içinde bireysel başvuru usulünü diğer mekanizmaların içindeki bireysel başvuru yollarından ayıran çocuğa duyarlı yöntemleri sıralamaya çalıştık. Kanaatimizce Çocuk Hakları Komitesine bireysel başvuruyu ayırıcı kalan en önemli hususu da söz konusu çocuğa duyarlı yaklaşım oluşturmaktadır. I. ÇOCUK HAKLARI SÖZLEŞMESİ VE DENETİM SİSTEMİNE GENEL BİR BAKIŞ A. GENEL OLARAK ÇOCUK HAKLARI SÖZLEŞMESİ 1989 tarihli ÇHS, pek çok açıdan yenilikler ve farklı bakış açıları getiren bir uluslararası Sözleşme’dir. Sözleşme’nin en önemli yönü çocuklara yönelik hak bazlı yaklaşımı ve çocukları hakların süjesi olarak kabul etmesidir. Çocuk haklarına ilişkin daha önce kabul edilen uluslararası metinlere bakıldığında, Milletler Cemiyeti nezdinde kabul edilen Çocuk Haklarına ilişkin Cenevre Bildirisi’nde (1924) o zamanın atmosferine uygun olarak çocukların haklarından ziyade, çocuğa karşı toplumun ödevlerine yer verilmişti. BM’nin kurulmasının ardından 1959 yılında ilan edilen Çocuk Hakları Bildirisi’nde (ÇHB) sınırlı olarak çocukların haklarına yer verilse de esas vurgu çocuğun korunması olmuştur. Söz konusu bildirilerde çocuğun özerkliği, görüşlerine öncelik tanınması ya da güçlendirilmesi söz konusu değildi.1 BM İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nde çocuğun yardım görme hakkı ve sosyal korumadan yararlanması (m. 25);2 BM Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi’nde (KSHS) boşanma halinde çocuğun korunması, 1 Michael Freeman, “Introduction, Children’s Rights Past, Present and Future: Some Introductory Remarks” in: Freeman Michael (Ed.), The Future of Children’s Rights, Brill-2014, (Introduction), s. 4; Ayrıca bkz. Sherilyn C. Baxter “The Suggestions on the Rights of the Child: Why the United Nations’ Convention on the Rights of the Child is a Twenty-five Year Failure”, Journal of Global Justice and Public Policy, Y. 2015, V. 2, s. 93; Çocuk haklarının tarihsel gelişimi hakkında bkz. Jaap E. Doek, “The Human Rights of Children: An Introduction” in: Ursula KilkellyTon Liefaard (ed.), International Human Rights of Children, (The Human Rights), Netherlands-2019, s. 4 vd; Peri Uran, “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Yorumları Işığında 1982 Anayasası ile Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin Karşılaştırmalı İncelemesi”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Y.13, S. 26, Güz 2014/2, s. 97. 2 Kathleen Boumans, “Filling the Gaps: New Proposals For the Conventionon the Rights of a Child”, Syracuse Journal of International Law and Commerce, Y. 2015, Vol. 43: No. 1, s.193.
5 TBB Dergisi 2023 (164) Tijen DÜNDAR SEZER koruma tedbirlerine ilişkin hak ile vatandaşlık kazanma hakkı (m. 23, 24); BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi’nde (ESKHS) ise çocuklar ve gençler için özel koruma ve yardım tedbirleri alınması, çocukların ekonomik ve toplumsal sömürüye karşı korunmaları ile çalışmalarına ilişkin güvence getirilmesi gereği (m. 10) düzenlenmişti. Zaman içinde, çocuklara ilişkin hak bazlı yaklaşımın ön plana çıkmasıyla birlikte, 1970’lerin sonuna doğru çocuk hakları konusunda uluslararası bir sözleşme kabul edilmesi için başta Polonya olmak üzere bazı devletler önayak olmuştur. BM İnsan Hakları Komisyonu’nca 1979 yılı Uluslararası Çocuk Hakları Yılı ilan edilmiş ve aynı yıl yine Komisyon tarafından ÇHS’ye ilişkin taslak hazırlanması için bir çalışma grubu kurulmuştur.3 On yıllık bir çalışmanın ardından, taslak BM Genel Kurulunda 20.11.1989 tarihinde kabul edilmiştir.4 Devlet delegasyonları, hükümetler arası delegasyonlar ve uluslararası sivil toplum kuruluşları (STK) arasında uzun müzakerelerin ve önemli bir uzlaşmanın ürünü olan ÇHS’de yer alan hükümlerin önemli bir bölümü, üzerinde uzlaşılması kolay olmayan konulardır.5 Bununla birlikte, ÇHS, bugün itibariyle dünyada en fazla devletin taraf olduğu uluslararası sözleşmedir. BM’ye üye devletler içinde ABD hariç tüm devletler sözleşmeyi onaylamıştır. Türkiye 1995 yılından beri Sözleşme’ye taraftır.6 ÇHS, dünyada en fazla ülke tarafından onaylanan bir sözleşme 3 Baxter, s. 92. 4 Sözleşme, BM Genel Kurulu’nun 44/25 sayılı kararıyla 61. genel oturumunda 20 Kasım 1989 tarihinde kabul edilmiştir. Sözleşme, 20. ülkenin onay belgesinin BM Genel Sekreteri nezdine tevdi tarihini izleyen 30. günde, yani 2 Eylül 1990 tarihinde yürürlüğe girmiştir. 5 Michael Freeman, “The Future of Children’s Rights, Children and Society”, V. 14, Y. 2000, (Children’s Rights), s. 277, 278; Çok farklı gelenek, kültür, din ve hukuk kurallarına sahip devletlerin uzlaşmakta zorluk çektiği başlıca konular ailenin yetkilerinin kapsamı, düşünce, vicdan ve din özgürlüğü, fetüsün durumu, zararlı geleneksel uygulamalar ve evlat edinmedir; tartışmalı konular konusunda ayrıca bkz. Doek, The Human Rights, s. 9 vd. 6 196 devlet Sözleşmeye taraftır. https://indicators.ohchr.org, 08.10.2022; 193 BM üyesi devletin 192 tanesi Sözleşmeye taraftır. ABD, Sözleşmeyi imzalamış ancak onaylamamıştır. (ABD Sözleşmeye ek ilk iki protokolü onaylamıştır.) Sözleşmeye taraf olan son iki devlet Güney Sudan ve Somali’dir. BM üyesi devletlerin dışında, Cook Adaları, Niue, Filistin Devleti ve Vatikan Sözleşmeye taraftır. Bkz. Julia Sloth-Nielsen, “Monitoring and Implementation of Children’s Rights” in: Ursula Kilkelly-Ton Liefaard (ed.), International Human Rights of Children, Netherlands-2019, s. 34. Türkiye Sözleşme’yi 1990 tarihinde imzalamış ve 1994 yılında onaylamıştır. Onay belgesi 4 Nisan 1995 tarihinde tevdi edilmiştir; Boumans, s.194.
6 Çocuk Hakları Komitesine Bireysel Başvuru Usulü Üzerine Bir Değerlendirme olmasının yanı sıra (196 devlet) aynı zamanda BM sözleşmeleri içinde imza törenine en fazla devletin katıldığı ve imzalanmasından itibaren en kısa zamanda (on ay içinde) yürürlüğe giren bir sözleşmedir.7 Bütün bunlar, dünya devletleri arasında çocuk haklarının tanınması konusunda ihtiyacın bulunduğuna ve bir konsensüsün oluştuğuna işaret etmektedir.8 ÇHS, çocuk haklarına ilişkin uluslararası alanda kabul edilen en kapsamlı belgedir.9 ÇHS ile dünya ülkeleri çocuk haklarını aynı kavramlar üzerinden, aynı dille konuşmaya ve uygulamaya başlamıştır.10 Sözleşme, çocuklara ilişkin düşüncelerin değişmesinde gerçek bir etki doğurmuştur; devletlerin hukuk kuralları ve içtihadına etki etmiştir.11 Sözleşmeyi tek onaylamayan ülke olan ABD’de dahi çocuklara ilişkin ölüm cezası Sözleşme’nin etkisiyle kaldırılmıştır.12 Ayrıca, bölgesel ve yargısal/yarı yargısal organlar olan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), Amerikan İnsan Hakları Mahkemesi (AmİHM) ile Avrupa Sosyal Haklar Komitesi (ASHK) de kararlarında, giderek artan ölçüde, ÇHS’ye gönderme yapmaktadır.13 ÇHS uyarınca, daha erken yaşta reşit olma durumu hariç on sekiz yaşına kadar her insan çocuk sayılacaktır.14 Sözleşme’de çocuklara tanınan haklara bakıldığında, hem diğer sözleşmelerde tanınan yaşam 7 Thoko Kaime, The Convention on the Rights of the Child, A Cultural Legitimacy Critique, Europe Law Publishing, Amsterdam- 2011, s. 3; Baxter, s. 89. 8 Kaime, s. 3 9 Freeman, Childrens’s Rights, s. 277 10 Jean Zermatten, “Foreword” in: Liefaard Ton-Jaap E.Doek J.(Ed.), Litigating the Rights of the Child, The UN Convention on the Rights of the Child in Domestic and International Jurisprudence, Springer- 2015, s. v. 11 Ton Liefaard -Jaap E. Doek, “Litigating the Rights of the Child: Taking Stock After 25 Years of the CRC” in: Ton Liefaard -Jaap E. Doek (Ed.), Litigating the Rights of the Child, The UN Convention on the Rights of the Child in Domestic and International Jurisprudence, Springer- 2015, s. 1. 12 Freeman, Introduction, s. 5; örneğin çocuklara dayak atılmamasına ilişkin farklı ülkelerde yasalar çıkarılmıştır. 13 Liefaard /Doek, s. 2; Ursula Kilkelly, “The CRC in Litigation Under the ECHR, The CRC and the ECHR: The Contribution of the European Court of Human Rights to the Implementation of Article 12 of the CRC” in: Liefaard T.-Doek J. (Ed.) Litigating the Rights of the Child, The UN Convention on the Rights of the Child in Domestic and International Jurisprudence, Springer- 2015, s.194. 14 m. 1; Sözleşme’de çocuk kavramı hakkında bkz. Noam Peleg, “International Children’s Law: General Principles”, in Ursula Kilkelly-Ton Liefaard (ed), International Human Rights of Children, Netherlands-2019, s. 136; Bahar Doğan, Uluslararası Sözleşmeler Işığında Çocukların Kişisel Hakları, Ankara-2021, s. 59.
7 TBB Dergisi 2023 (164) Tijen DÜNDAR SEZER hakkı, dernek özgürlüğü, sosyal güvenlik hakkı gibi hakların hem de aile içinde istismara ve ihmale uğramama hakkı, aile çevresinden yoksun çocuk için yardım görme hakkı, evlat edinilen çocukların hakları gibi sadece çocuklara özgü hakların garanti edildiği görülmektedir.15 Bir diğer bakış açısıyla Sözleşme, hem kişisel, siyasal hakları hem de ekonomik, sosyal ve kültürel hakları düzenlemektedir.16 Sözleşme, hakların birbirleriyle olan ilişkisini ve bütünselliğini kabul etmektedir. Genel olarak, pek çok devlet sosyal haklar konusunda çekingenlik göstermesine rağmen, çocukların sosyal hakları konusundaki konsensüs dikkate değerdir. Sözleşmenin ilk kırk bir maddesi maddi hakları ve çocukların korunmasına ilişkin yükümlülükleri düzenlemektedir. Sözleşmenin hak bazlı yaklaşımı, insan onuruna dayanmaktadır.17 Sözleşme çocukları özerk hak sahipleri olarak kabul etmektedir.18 Çocuklar hak sahibi olmakla birlikte, hakların kullanılması için sıklıkla temsil ya da yardım gereklidir. Çocuk, yeterliliği (capacity) zaman içinde geliştikçe, hakları kullanma ehliyetine sahip olacaktır. Sözleşmenin, çocuk haklarına dayanan yaklaşımı, çocuğun insan onuruna saygı duyulmasını ve çocukları bir kurban olarak görmekten ziyade onları hak sahibi olarak tanımayı içeren bir paradigma değişimini gerekli kılmaktadır.19 ÇHS, çocukların haklarının gerçekleşmesinde ve korunmasında devletlere pek çok ve ayrıntılı yükümlülük getirmektedir. Bununla birlikte çocuklar, haklarının gerçekleşmesi için devletin yanı sıra yetişkinlere de bağımlı durumdadır.20 ÇHS, insan hakları sözleşmelerinde görülmeyen bir şekilde, ebeveyn, vasi ya da aile üyelerinin de görev ve yükümlülüklerine yer vermektedir.21 15 Zermatten, s. vi; Tekin Akıllıoğlu, İnsan Hakları Kavram Kaynaklar ve Koruma Sistemi, Ankara-2019, s. 522 vd. 16 Zermatten, s. vi. 17 Kaime, s. 172. 18 Boumans, s. 197. 19 Report on The Protection of Children’s Rights: International Standards and Domestic Courts, Adopted by: European Commission for Democracy Through Law (Venice Commission), 98th plenary session, Venice, 21-22 March 2014, (Report on The Protection of Children’s Rights), s. 5. 20 Report on The Protection of Children’s Rights, s. 5. 21 Ör. m. 18 ve 27; bu yükümlülüklerin doğrudan Sözleşmenin kendisinden kaynaklanıp kaynaklanmadığı net değildir. Report on The Protection of Children’s Rights, s. 15.
8 Çocuk Hakları Komitesine Bireysel Başvuru Usulü Üzerine Bir Değerlendirme ÇHK’ye göre taraf devletlerin Sözleşme’deki haklar konusunda koruma, saygı gösterme ve gerçekleştirme (sağlama) görevleri bulunmaktadır.22 Bu bağlamda taraf devletlerin koruma yükümlülüğü çerçevesinde -ana baba ve çocuğa bakmakla yükümlü olan kişiler de dahil olmak üzere- üçüncü kişilerden çocuklara yönelen ihlaller dolayısıyla yükümlülükleri bulunduğu açıktır.23 Sözleşme çocukların gelişimi için aile ortamının en iyisi olduğunu ve bazen çocukların haklarını kullanmaları ve haklarının korunması için aile üyelerine bağımlı olduklarını kabul etmektedir.24 Ancak Sözleşme, çocukların gereksinimlerinin, ulusal hukuklar tarafından tanınan ailenin haklarına dayanılarak ihmal edilebildiği gerçeğine de yanıt vermektedir ve çocukların aile içinde korunma gereksinimi içinde bulunduğu kabul edilmiştir.25 Sözleşme’nin bazı maddelerinde çocukların haklarının sağlanması için ana-babaya, çocuğun bakımını üstlenen kişilere veya vasilerine yardımda bulunulması26 da düzenlenmektedir. Bu bağlamda Sözleşme’nin çocukları hakların öznesi olarak görmesi, çocukların korunmayacağı ya da haklarının korunmasında yardım almayacakları anlamına gelmemektedir. Sözleşme hem çocukların güçlendirilmesini hem de korunmasını esas almaktadır.27 ÇHK tarafından ÇHS’ye dayanılarak ve Sözleşme’nin yorumunda rehber alınacak dört temel ilke belirlenmiştir.28 Bu ilkeler, ayrımcılık yasağı,29 çocukla ilgili tüm işlerde çocuğun yüksek yararının gözetilmesi,30 çocuğun yaşam ve gelişme hakkı,31 çocuğu ilgilendiren tüm kararlarda çocuğun dinlenilmesine ilişkin haktır.32 22 13 no’lu Genel Yorum, p. 59. 23 Müberra Algan, Anayasa Hukukunda Çocuk Hakları, İstanbul-2021, s. 600. 24 Barbara Woodhouse-Kathryn Johnson, “The United Nations Convention on the Rights of the Child: Empowering Parents to Protect Their Rights”, in: Martha Albertson Fineman-Karen Worthington (ed), What is Right for Children, Routledge-2009, s. 9. 25 Report on The Protection of Children’s Rights, s. 5; md.9, md. 20. 26 m.18., 24 ve 27; Doek, The Human Rights, s. 14. 27 Peleg, s. 153. 28 Liefaard /Doek, s. 8; Doek, The Human Rights, s. 14. 29 m. 2. 30 m. 3; Çocuğun yüksek yararı ilkesi konusunda bkz. Memduh Cemil Şirin, “Çocuğun Yararı Gözüyle Çocuğun Yüksek Yararı İlkesine Bakış”, Çocuk ve Medeniyet, Y. 2019, S. 2, s. 220 vd; Emine Akyüz, Çocuk Hukuku Çocuk Hakları ve Korunması, 2021-Ankara, s. 47 vd; Halil Kalabalık, İnsan Hakları Hukuku, Ankara-2017, s. 653. 31 m. 6. 32 m. 12.
9 TBB Dergisi 2023 (164) Tijen DÜNDAR SEZER Sözleşme hükümlerinin bir kısmı doğrudan uygulanabilirlik kabiliyetine sahip olmakla birlikte; özellikle devlete yükümlülük getirecek şekilde formüle edilen haklar, farklı tedbirler içeren koruma yükümlülükleri iç hukukta doğrudan uygulanabilir nitelikte değildir ve ulusal düzenleme yapılmasını gerekli kılabilir. Doğrudan uygulanabilirliği net olan hükümlerden bazıları ayrımcılık yasağı, çocuğun yüksek yararının korunması, çocuğun dinlenilmesine ilişkin hak,33 yaşam hakkı, kötü muamele yasağı vb. olarak sıralanabilir. Sosyal hakların yerine getirilmesi konusunda Sözleşme’nin 4. maddesi sınır getirmektedir. Maddede, taraf devletlerin ekonomik sosyal ve kültürel hakları ellerindeki kaynakları olabildiğince geniş tutarak, gerekirse uluslararası iş birliği çerçevesinde yerine getireceği düzenlenmiştir. Maddi haklar açısından sözleşmenin genişletilmesi Sözleşme’ye ek ilk iki ihtiyari protokolle gerçekleşmiştir. Ek protokollerin ilki Çocuk Satışı, Çocuk Fahişeliği ve Çocuk Pornografisi’ne İlişkin Protokol’dür34. İkincisi, Çocukların Silahlı Çatışmalara Dahil Olmamaları Konusundaki Protokol’dür.35 İkisi de 2000 yılında kabul edilmiş ve 2002 yılında yürürlüğe girmiştir. Türkiye sırasıyla 2002 ve 2004 tarihlerinden itibaren bu protokollere taraftır. B. SÖZLEŞME METNİNDE ÖNGÖRÜLEN DENETİM MEKANİZMASI ÇHS, BM insan hakları sözleşmeleri içinde denetim mekanizmasına sahip dokuz sözleşmeden birisidir. Söz konusu dokuz sözleşme BM temel (core) insan hakları sözleşmeleri adını almaktadır.36 Bu Sözleşmeler çerçevesinde her Sözleşme’ye ilişkin Komite adını alan bir yarı yargısal denetim organı bulunmakta, Sözleşme veya ihtiyari protokollerle çeşitli denetim araçları öngörülmektedir. BM temel insan hakları sözleşmeleri nezdinde beş farklı denetim aracı bulunmakta ancak her sözleşme sisteminde bu araçlardan beşi de yer almamaktadır.37 33 Liefaard/Doek, s. 8. 34 178 devlet Protokol’e taraftır. https://indicators.ohchr.org, 08.10.2022. 35 172 devlet Protokol’e taraftır. https://indicators.ohchr.org, 08.10.2022. 36 Walter Kalın, Examination of State Reports, in: HellenKeller-Geir Ulfstein (ed.), UN Human Rights Treaty Bodies, Law and Legitimacy, s. 16. 37 Sadece İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı veya Küçültücü Muamele ve Cezaya Karşı Sözleşme bünyesinde beş denetim aracına da yer verilmektedir. Ziyaret usulü bir tek bu Sözleşme kapsamında bulunmaktadır.
10 Çocuk Hakları Komitesine Bireysel Başvuru Usulü Üzerine Bir Değerlendirme Bu denetim araçları rapor usulü, bireysel başvuru usulü, soruşturma usulü, devlet başvurusu usulü ve ziyaret usulüdür. 2014 yılı itibariyle -ÇHS’ye ek Üçüncü İhtiyari Protokol’ün yürürlüğe girmesiyle- rapor ve bireysel başvuru usulü dokuz temel sözleşmenin hepsinde veya ihtiyari protokollerinde yer almaktadır. ÇHS’nin 43. maddesi ile ÇHK kurulmaktadır. 43. madde uyarınca, “Komite bu Sözleşme ile hükme bağlanan alanda yetenekleriyle tanınmış ve yüksek ahlak sahibi on sekiz38 uzmandan oluşur”. Komitenin kurulma amacı, taraf devletlerin Sözleşme ile üstlendikleri yükümlülükleri yerine getirme konusunda kaydettikleri ilerlemeleri incelemektir. Komite üyeleri, taraf devletlerce kendi vatandaşları arasından ve kişisel olarak görev yapmak üzere, adil bir coğrafi dağılım ve başlıca hukuk sistemleri göz önüne alınarak, taraf devletlerin gösterdikleri kişiler listesinden gizli oyla seçilir. Seçimler BM Teşkilatı Merkezinde, taraf devletler toplantılarında yapılır. Komite üyeleri dört yıl için seçilir.39 Komite, görevlerini etkili bir şekilde yerine getirmek için toplantılar yapar. Bu toplantılar, düzenli olarak yılda üç kez yapılır. Komite, özel toplantılar da yapabilir. Toplantılar normal olarak Cenova’daki BM ofisinde yapılmakla birlikte ÇHK tarafından kararlaştırılacak bir başka yerde de yapılabilir.40 Sözleşme’nin ana metninin öngördüğü tek denetim aracı rapor usulüdür. Rapor usulü çerçevesinde taraf devletlerin iki tür rapor sunma yükümlülüğü bulunmaktadır. Birinci olarak devletler, Sözleşme’nin kendileri açısından yürürlüğe girişini takiben iki yıl içinde rapor sunarlar. İkinci olarak, periyodik olarak beş yılda bir Komiteye rapor sunulur.41 Taraf devletlerin raporlarını kendi ülkelerinde de yayma yükümlülükleri bulunmaktadır. Bu yükümlülük, Sözleşme’ye ilişkin eğitim verme yükümlülüğünün bir parçasını oluşturmaktadır.42 38 Sözleşme’nin ilk metninde, 43. maddede, Komite’nin on üyeden oluşması öngörülmekteydi. Genel Kurul kararı ile 1995 yılında üye sayısının 18 olmasına ilişkin değişiklik kabul edilmiştir. Bu değişiklik taraf devletlerin üçte ikisinin kabulüyle 19 Kasım 2002 tarihinde yürürlüğe girmiştir. 39 m. 43/1, 3, 4 ve 5. Taraf devletlerin üçte ikisinin toplantıda hazır bulunması gereklidir ve oy kullanan devletlerin salt çoğunluğu ile en fazla oy alan kişiler Komiteye seçilir. 40 Genel “Usul Kuralları”, CRC/C/4/Rev.5, 01.03.2019; https://www.ohchr.org/ en/treaty-bodies/crc/rules-procedure-and-working-methods. 22.10.2022, m. 1-4. 41 m. 44/1. 42 m. 44/6.
11 TBB Dergisi 2023 (164) Tijen DÜNDAR SEZER Rapor usulünün işleyişi büyük ölçüde Komitenin kabul ettiği genel “Usul Kuralları”nda düzenlenmiştir.43 Bu kurallar son olarak 2019 tarihinde güncellenmiştir. Ayrıca, Komitenin kabul ettiği, rapor usulüne ilişkin ayrıntıların da düzenlendiği “Çalışma Metotları”, “rapor usulüne çocukların katılımına dair çalışma metotları” ve devletlerin ilk kez ve periyodik rapor hazırlamalarına yönelik “rehberler” bulunmaktadır.44 Söz konusu düzenlemeler uyarınca Komite, taraf devlete, sunmuş olduğu raporun hangi toplantıda ve nerede görüşüleceğini bildirir ve ilgili oturuma devlet temsilcileri davet edilir. Devlet temsilcileri oturumda açıklama yapabilir, daha fazla bilgi sunabilir ve sorulara cevap verebilir.45 Raporun görüşülmesi interaktif bir şekilde kamuoyuna açık olarak yapılır. Tartışmanın sonucunda devlet delegasyonu son değerlendirmesini yapmaya davet edilir. Tartışmanın ardından Komite, kapalı toplantıda öneri ve tavsiyelerini içeren ve yazılı olan “sonuç gözlemleri”ni (concluding observations) oluşturur. Sonuç gözlemlerinde devletten ek bilgi de istenebilir. Sonuç gözlemleri toplantının son günü kamuoyuna açılır. Taraf devletin sonuç gözlemlerini ülkesi içinde geniş olarak yayması beklenir. 46 Taraf devlet de kendi gözlemlerini Komiteye iletir.47 ÇHK’nin raporların incelemesi sonucundaki sonuç gözlemlerinin kamuoyuna sunulması ile birlikte, Sözleşme’nin uygulanması konusunda iyileşme olması rapor usulünün en büyük katkısıdır. Raporların hazırlanması, sunulması ve incelenmesi süreci sonucunda ÇHS’nin uygulanması konusunda olumlu ve olumsuz ögeler ortaya çıkmakta, gelecekte çocuk haklarının iyileştirilmesi için planlanan unsurlar ortaya konmakta, devletlerin bir önceki sonuç gözlemlerinin dikkate alıp almadığı belirlenmektedir. Komite, taraf devletleri raporların, tutanakların ve son gözlemlerin birlikte yayınlanması konusunda teşvik etmektedir.48 43 Genel “Usul Kuralları”, Rules of Procedure, CRC/C/4/Rev.5, 01.03.2019; https:// www.ohchr.org/en/treaty-bodies/crc/rules-procedure-and-working-methods. 22.10.2022. ÇHS m. 44/8 uyarınca “Komite kendi usul kurallarını kendisi belirler.” 44 https://www.ohchr.org/en/treaty-bodies/crc/rules-procedure-and-workingmethods; 22.10.2022. 45 Usul Kuralları, md. 72. 46 Komite tarafından kabul edilen “Çalışma Metotları” için bkz. Working Methods, https://www.ohchr.org/en/treaty-bodies/crc/rules-procedure-and-workingmethods, 05.10.2022. 47 Usul Kuralları, m. 75. 48 Mesut Gülmez, Birleşmişmiş Milletler Sisteminde İnsan Haklarının Korunması, Ankara-2004, s. 320, 321.
www.barobirlik.org.trRkJQdWJsaXNoZXIy MTQ3OTE1