Türkiye Barolar Birliği Dergisi 147.Sayı

148 Roma ve Türk Hukuku’nda Aile Fideikomisi (Fideicommissum Familiae Relictum) Kavramı tes 18 (dini dernekler)] 19 bunlara örnek olarak gösterilebilir. 20 Tüzel kişiliğe sahip bu örnekler birlikte dikkate alındığında, Antik Roma’da tüzel kişileri şu şekilde gruplandırmak mümkündür. Birinci grup, Corpus 21 universitas veya Universitatis personarum olarak adlandı- rılan ve müşterek bir amacın temini için bir araya gelmiş olan fertle- rin kurdukları topluluklar olup, içinde kamu tüzel kişilikleri olan res publica , civitates , colonia , municipia , idari karakterdeki bazı cemiyetler ile esasen Özel Hukuk sahasında yer alan collegium ’ları barındırırdı. Diğer grup tüzel kişiler ise, Universitates rerum olarak ifade edilen, dini ve hayır müesseselerine 22 tahsis edilmiş olan veya muayyen bir işin başa- rılmasını mümkün kılan, hukuken bazı ehliyete sahip kılınan mal top- luluklarıdır. Esasen, pia corpora olarak adlandırılan bu hayır cemiyetleri- nin mahiyeti, birtakım şahısların topluluğundan ziyade, bazı amaçların tahakkukuna tahsis edilmiş bir servettir. Bu amaçlar da, hastaneler ( no- gium, ortak ve sürekli bir amacı gerçekleştirmek üzere, bir araya gelen kişiler topluluğunu ifade eder. Anlam olarak kamu tüzel kişilerini kapsamaz, ancak bu konuda bir kesinlik olduğunu söylemek de mümkün değildir. Küçük, s. 37. 18 Sodalitas (Sodalitates): Sodalitas, kelime anlamı olarak kutsal bir örtüyle örtülü bir masa etrafında birleşen kişiler topluluğunu ve teknik anlamda ise dini der- nekleri ifade ederdi. Önceleri dini dernekler için kullanılan sodalitas, kelimesi, zamanla, özellikle Cumhuriyet Dönemi’nin sonlarında, siyasal ve devlet aleyhine faaliyet gösteren dernekleri, magistra seçimlerinde seçmenleri etkilemek amacıyla kurulan kişi topluluklarını tanımlamak için de kullanılır hale gelmişti. Küçük, s. 38-39. 19 Hristiyan felsefe ve ahlakı, Son İmparatorluk Dönemi’nde tüzel kişiliğe sahip yeni varlıklar yaratmıştır. Kilise ve hayır müesseseleri bunlar arasındadır. Berki, Roma Hukuku, s. 136. 20 Heinrich Honsell, Römisches Recht, Springer-Lehrbuch, Berlin 1997. 21 Corpus: Corpus, genel olarak, collegium ile eş anlamlı olarak kullanılmakla birlik- te, ondan daha geniş bir anlama sahip olup kamu tüzel kişilikleri de dâhil bütün kişi topluluklarını içine alan bir üst kavram niteliğinde idi. Dar ve teknik anlamda ise corpus, hukuken bir varlık olarak tanınmış tüzel kişilik verilmiş, kişi toplulu- ğunu ifade ederdi. Livius ve Gaius, corpus kelimesini tüzel kişi anlamına gelecek şekilde, teknik anlamı ile kullanmışlardır. Bu sebeple, bir derneğin kuruluşu için izin aranması zorunluluğu doğunca, başlangıçta aynı anlamda kullanılabilen cor- pus ve collegium kelimeleri arasındaki anlam farkı derinleşmişti. Küçük, s. 32-33. Corpus, kaynaklarda, mahiyetleri itibari ile münferit olan fakat ya hukuk vasıtası ile veya ifası gereken bir fonksiyon vasıtası ile birlik halinde tutulan unsurların, teşkil ettikleri varlık manasında kullanılmaktadır. Di Marzo, s. 53. 22 Hristiyan cemaati ile münferit kiliseler, özellikle mal iktisabına ve malik olmaya ehil olarak haklara ehliyet kazandılar. Hayır yapmaya matuf mal vasiyetlerinin muteberliğine müteallik bazı def’ilerle, henüz vakıf olmayıp, onun ilk nüvesi olan ve amaçları göz önünde tutularak, piae causae denen religionis vel pietatis intui- tu, din ve hayır düşüncesine müstenit müesseselerin belirsiz bir şekilde meydana çıkması söz konusu olmuştur. Di Marzo, s. 55.