Türkiye Barolar Birliği Dergisi 147.Sayı

154 Roma ve Türk Hukuku’nda Aile Fideikomisi (Fideicommissum Familiae Relictum) Kavramı daha önce uygulanmakta olduğu bilinen, başka hukuki işlem şekille- ri ve uygulamaları olarak, kullanma hakkına ( usus ), 47 intifa hakkına ( ususfructus ), 48 inançlı işleme ( fiducia ), 49 iğreti akdine ( precarium ) 50 ve 47 Usus (Kullanma Hakkı): Kelime anlamı ile bir malı normal olarak kullanmayı ifade eder. Başkasına ait bir mal üzerinde, kullanma hakkı sağlayan şahsi irtifaklardan (servitutes personarum) bir tanesidir. Hak sahibi maldan şahsen istifade edebilir, ancak malın semerelerini iktisap edemezdi. Umur, Lügat, s. 220. Usus; ilk dönem- lerde zilyetliğin, irtifak haklarının ve evlilikte kocanın, kadının malları üzerindeki hâkimiyetini ifade eden manus’un kazanılmasını dahi içerecek kadar geniş bir an- lama sahipti. Usus, zilyetlikten daha kapsayıcı olup, her türlü “kullanma”yı ifade ederdi. Hatta karşı tarafın itiraz etmemesi ile güçlenerek, bir hakkın kullanılarak kazanılması demekti. Belli bir egemenlik hakkının ya da yetkinin kullanılması da buna dahildi. Belgin Erdoğmuş, Roma Eşya Hukuku, (Eşya), Der Yayınları, İstan- bul 2018, s.16. Örneğin, maddi varlığı bulunmayan tarımsal irtifak hakları usus yolu ile uzun müddet kullanılarak elde edilebilirdi. Daha sonradan sadece malik olma iradesi ile maddi bir malı elde bulundurmak anlamında zilyetlik (posses- sio) tanımlanmış ve possessio, usus’tan ayrışmıştır. Özcan Karadeniz Çelebican, Roma Eşya Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara 2015, s.110. 48 Ususfructus (İntifa Hakkı): Başkasına ait mal üzerinde bir kullanma hakkı sağla- yan şahsi irtifaklardan biridir. Hak sahibi, malı olduğu gibi muhafaza etmek kay- dı ile mal üzerinde semereler dâhil tam bir yararlanma hakkına sahiptir. Malikte kalan çıplak mülkiyet (nuda proprietas) başkasına devredilebilirdi. Umur, Lügat, s.220. Roma’da eyalet arazileri üzerinde de mülkiyete benzeyen zilyetlik ve ya- rarlanma hakkı bulunurdu (possessio et usus fructus/uti frui habere possidere). Eyalet arazileri devletin arazisi olduklarından, bunlar üzerinde özel kişilerin tam mülkiyete sahip olmaları mümkün değildi. Özel kişilere bu toprakların sadece kullanma ve yararlanması devredilirdi. Batı’da birçok müessesenin olduğu gibi, vakfın kökeni de usus ile ilişkilendirilmiştir. Andreas Richter, “German and Ame- rican Law of Charity in Early 19th Century”, Itinerae Fiduciae, Trust end Treu- hand in Historical Perspective, (Ed. Richard Helmholz/Reinhard Zimmermann), Dunker&Humbolt, Berlin 1998, s. 428. 49 Fiducia (İnançlı İşlem): Cumhuriyet Dönemi’nin sonlarında ve İlk İmparatorluk Dönemi’nde, bir malın mülkiyetinin mancipatio veya in iure cessio ile bir taraf- tan diğer tarafa nakledilmesinden ve tarafların üzerinde anlaşmış oldukları netice meydana getirildikten sonra, alanın malın mülkiyetini diğer tarafa iadeten naklet- mesi mükellefiyeti doğuran, eksik iki taraflı, iyi niyet davaları doğuran ayni akit- tir. Umur, Lügat, s.74. Fiducia’da alacaklı ile borçlu arasında, alacağın garantilen- mesi için, ayni teminat verilmesi sonucu doğuran bir anlaşma yapılırdı. Sonradan çok çeşitli amaçlar için de kullanılan fiducia, ayni teminatın en eski şekli olarak bilinmektedir. Karadeniz Çelebican, s.180. 50 Precarium (İğreti Akdi): Bir kimsenin, kendisinden ricada bulunan bir başka kimseye, kullanması için genellikle taşınmaz bir malın zilyetliğini veya bir hak- kını vermesi ve kendi arzusuna göre, istediği zaman ve istediği gibi geri alması imkânını sağlayan, Post-klasik Dönem’de isimsiz akitler grubuna gören ayni akit- tir. Umur, Lügat, s.169. Precarium, başlangıçta devletin kişilere kullanmak üzere verdiği kamu arazilerinin hukuki statüsü için kullanılmakta idi. Toprağın mül- kiyetine sahip olan devlet, dilediği zaman bunları geri alabiliyordu. Genellikle aile babasının uzun süreli yolculuğa çıkarken veya savaşa giderken mallarının yönetimini oğlu veya bir başkasına bırakması halinde kullanılmıştır. Precarium veren, geri döndüğü zaman malvarlığının yeniden kendisine dönebilmesi için,