267 TBB Dergisi 2023 (164) Ertunç MEGA Dilbilimsel anlambilim, klasik tasnifte, sözlükbilimin bir alt dalı olarak da kabul görmektedir.12 Şu hâlde anlam bir bilim konusudur. Aksan, anlamı, “Dilde birer gösterge niteliğiyle yer alan, insanın dünya bilgisine dayalı birtakım belirleyicileri bulunan sözcüklerin belli bir bağlam ve belli bir konu içinde ilettikleri kavram” şeklinde tanımlamakta13 ve bir sözcüğün anlamının; kullanıldığı kültüre, o sözcüğü kullanan kişilerin kognitif özgeçmişlerine ve en önemlisi de içinde bulunduğu bağlama göre değişiklik gösterebileceğini vurgulamaktadır.14 Bu tanım gerek temel anlam gerekse de yan anlam için geçerlidir. Temel anlam bir sözcüğün, duyulur duyulmaz herkes tarafından kabul gören objektif ya da sözlükbilimsel ilk anlamıdır.15 Yan anlam ise; kişinin psikolojik yapısı, sosyal çevresi, kişisel yaşam tarzı ve sözcük ile cümleler arasındaki ilişkiler şeklinde dört unsurdan vücut bulan ve temel anlamın yanında o sözcüğün çağrıştırdığı diğer anlam veya anlamlar olarak tanımlanır16Aksan’a göre yan anlam, kavramları daha etkili, daha somut, daha kolay biçimde dile getirebilmek amacıyla kullanılır ve bu kullanılış, aralarında; biçim, işlev, amaç ilişkisi ve yakınlığı bulunan başka kavramlara dayanılarak ortaya çıkar17 Çağrışım, Cevizci tarafından; düşüncelerin, sözcüklerin, imaj ve duyguların birbirlerini hatırlatacak biçimde ilişkilendirilmesi olarak ifade edilmiştir. Yazar, çağrışımı, psikolojik bir fenomen olarak ise, “İki ya da daha fazla öğe arasındaki işlevsel bağıntıya; kognisyondaki öğelerin ya da bileşenlerin, iradenin aracılığı olmadan ya da iradenin karşı koyuşuna rağmen, birbirlerine bağlanmaları ya da birbirleriyle birleştirilmeleri” şeklinde tanımlamıştır.18 Nelson ve arkadaşları ise çağrışım olmadan, sözcükleri oluşturabilmenin ve hatırlayabilmenin imkânsızlığına vurgu yapmışlardır.19 Öte yandan, çağrışımdan doğan anlam, sınırları bulunamaz, ölçülemez bir meseledir. Çağrışım bazen hukuk ve guguk ya da tıp ve top sözcüklerinde olduğu gibi biçimsel ola12 Akşehirli, “Temel Anlambilim”, s. 11. 13 Doğan Aksan, Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, 4. basım, Ankara, Engin Yayın Evi, 2006, s. 13. 14 Aksan, Anlambilim Konuları, s. 119. 15 Akşehirli, “Temel Anlambilim Üzerine”, s. 63-64. 16 Akşehirli, “Temel Anlambilim Üzerine”, s. 50-51. 17 Aksan, Anlambilim Konuları, s. 58. 18 Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü, 5. baskı, İstanbul, Paradigma Yayınları, 2002, s. 187. 19 Douglas L. Nelson, Cathy McEvoy ve Thomas A. Schreiber, “The University of South Florida Word Association, Rhyme and Word Fragment Norms”, Behavior Research Methods, Instruments, & Computers, 2004, C. 36, S. 3, s. 402-407.
RkJQdWJsaXNoZXIy MTQ3OTE1