389 TBB Dergisi 2023 (167) Rabia SAĞLAM Kant, doğa bilimleri ve matematik bilimlerin -bilim olarak metafizik de dahil- ‘nasıl bilebiliriz’ sorusuna verebilecekleri yanıtın, ‘aklın a priori yetisi’yle ilgili olduğunu söyler ve devam eder; insan zihnindeki a priori bilişler (cognitions), bilimsel bilginin önkoşullarıdır. Empirik yöntemle (doğa bilimleri) ve rasyonel yöntemle (matematik/mantık/geometri) elde edilen farklı bilgilerden yargılar üretmenin temel koşulu a priori bilgidir.10 Matematik ve mantık yargıları ne salt aklın “zorunlu hakikati” (verites necessaires) ne gerçeklikteki deneyim verilerine dayanan “olgu hakikati” (verites de fait) olarak temellendirilebilir:11 Bilişin tüm bilgisi deneyimiyle başlar başlamasına, fakat bu bilgilerin geçerliliği “deneyimlerin alt alta yazılması”yla; deney ve gözlemle kanıtlanamaz. Uzam ve zamanda duyumsanan, mümkün tüm deneyim nesneleri, süje için bir “görünüş”tür. Bu “tasarım”ların, süjenin düşüncesinin dışında “kendilerinde temellenmiş bir varoluşları yoktur.”12 O halde doğa bilimleri ya da matematik ve geometrinin yargıları (üçgenin iç açıları toplamı 180 derecedir) salt duyu algıları veya mantık ilkelerinden çıkarsanarak gerekçelendirilemez. Nesnel bilgi, insan zihninin “sensible” (algı) ile “intellectual” (idrak) potansiyelinin korelasyonuyla üretilmektedir. Algı kapasitesi, insanın duyularıyla belirli nesnelerin “tekil ve dolaysız” “görünüş”lerini bilebilmesidir. Buna karşın idrak kapasitesi, insanın soyut ve genel kavramlar oluşturma yetisidir. Zihnin algı ve kavramsallaştırma kapasitesinin, salt süjenin bilebildiği ve aşkınsal düşünmenin temelini oluşturan kendine has formları, ilkeleri, kategorileri veya yasaları vardır.13 Nesnel bilgi üretmenin, a priori bilgiyle bağlantısını saptadığımıza göre, aşkınsal düşünmenin a priori niteliği üzerinde duralım. Kant, bilimsel düşünmenin veya bilmenin iki a priori öğesinden bahseder: Gerçeklikteki nesne ve olayları algılama (sensibility/empirik bilgi/deneyim verileri) ile kavramlarla düşünebilme, analitik akıl yürüterek çıkarımda bulunabilme yetisi (understanding/anlama yetisi).14 Adı geçen kitabının “Aşkınsal Estetik” bölümünde Kant, duyularla algılanan verilerin “genel ve zorunlu” formlarını uzam ve zaman ola10 Kant, s. 144 vd.; (Türkçesi s. 43 vd.), [B15-18]. 11 Heinz Heimsoeth, Kant’ın Felsefesi, çev. Takiyettin Mengüşoğlu, Doğu Batı Yayınları, Ankara 2012, s. 70. 12 Kant, s. 511; (Türkçesi s. 255), [A491, B 519]. 13 P. Guyer/A. Wood, “Introduction”, içinde Critique of Pure Reason, Cambridge University Press, 1998, s. 36. 14 Kant, s. 224; (Türkçesi s. 84), [B125, A93].
RkJQdWJsaXNoZXIy MTQ3OTE1