13 / 441
Tabiî Hâkim İlkesi ve Medenî Yargı
12
A - Genel Çerçevede Tabiî Hâkim İlkesinin Tanımı, Öğeleri, Kanunî
Hâkim İlkesi İle Olan Farklılıkları, Amaçları, Hukukî Dayanak-
ları ve Boyutları
I - Tanımı ve Öğeleri
Mahkemelerin kuruluş ve görevlerinin belirlenmesi evresinde
gözetilecek olan temel ilkelerden birisini de,
“tabiî hâkim ilkesi (doğal
yargıç ilkesi)”
ilkesi oluşturur. Yargılanacak olan uyuşmazlığın gerçek-
leşmesinden önce, yürürlükte bulunan kanunlar aracılığıyla görevi,
yetkisi ve işleyişi (izleyeceği yargılama usulü) belirlenmiş olan mah-
kemenin hâkimine, tabiî hâkim; bunu öngören ilkeye de, tabiî hâkim
ilkesi denir
1
. Bir başka ifade ile, tabiî hâkim, kanunla, yargılanacak
uyuşmazlıktan önce kurulmuş, yargılanacak uyuşmazlıkla kuruluş
bakımından herhangi bir ilgisi bulunmayan, herkes için genel – ge-
çer bir çerçevede ve soyut olarak görevi ve yetkileri tâyin edilmiş olan
mahkemenin hâkimidir şeklinde de tanımlanabilir
2
. Ancak, anılan
ilkeye uygunluğun sağlanabilmesi için, mahkemenin kuruluşunun,
yani, görev ve yetkilerinin tâyin edilmesi işleminin, genel çerçevede
1
Özbudun, E.: Türk Anayasa Hukuku, Gözden Geçirilmiş 13. B., Ankara 2012,
s.133; Bilge, N.: Son Anayasa Değişikliğine Göre Tabiî Hâkim ve Savcı Teminatı
(Prof. Dr. Hüseyin Cahit Oğuzoğlu’na Armağan, Ankara 1972, s.571-585), s.574;
Tanör, B.: Türkiye’nin İnsan Hakları Sorunu, Genişletilmiş 3. Bası, İstanbul 1994,
s.222; Erdoğan, G.: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları Işığında Medenî
Yargıda Adil Yargılanma Hakkı, Ankara 2011, s.94-95 ve 94. sayfadaki dn.285;
Çalışır, K. T.: Teori ve Pratikte Yargı Bağımsızlığı, Ankara 2011, s. 261; Tanör, B.
/ Yüzbaşıoğlu, N.: 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, İstanbul 2001,
s. 456; Schmidt – Bleibtreu, B. /Klein F.: Kommentar zum Grundgesetz für die
Bundesrepublik Deutschland, 3. Auflage, Luchterland 1989, s. 790. Anayasa Mah-
kemesi de, bir kararında, tabiî ya da doğal hâkim kavramını, ceza yargısı temelli
olarak “bir suçun işlenmesinden önce, yasayla kurulmuş ve o suçlara ilişkin da-
valara bakmakla görevli ya da yetkili kılınmış mahkemenin hâkimleri” şeklinde
tanımlamıştır (Anayasa Mahkemesi’nin 9.1.1971 tarihli, 36/30 sayılı kararı). Yine,
Anayasa Mahkemesi, daha yeni tarihli bir kararında ise, tabiî hâkimi, “suçun iş-
lenmesinden veya çekişmenin doğmasından önce, davayı görecek yargı yerlerinin
yasayla belirlenmesi” şeklinde ifade etmiştir (Anayasa Mahkemesi’nin 20.11.1990
günlü ve 13/30 sayılı kararı).
2
Kunter, N.: Muhakeme Hukuku Dalı Olarak Ceza Muhakemesi Hukuku, Yeni-
leştirilmiş ve Geliştirilmiş 9. Bası, İstanbul 1989, s.145, 340; Centel, N. / Zafer,
H.: Ceza Muhakemesi Hukuku, Yenilenmiş ve Gözden Geçirilmiş 7. Bası, İstan-
bul 2010, s. 550-551; Kissel, O. R. / Mayer, H.: Gerichtsverfassungsgesetz, neue
bearbeitete Auflage, München 2008, s. 382. Anayasa Mahkemesi, bu bağlamda,
bir kararında,
“olaylardan önce, genel bir biçimde kurulmuş olup, belli bir olayla ilgisi
bulunmayan yargı yerlerine, olağan yargı yeri; böyle yerlerin hâkimine de, olağan hâkim
denir”
demek suretiyle, tabiî mahkeme ve tabiî hâkim ilkesine işaret etmek iste-
miştir (Anayasa Mahkemesi’nin 15.4.1975 günlü 19/87 sayılı kararı).