15 / 441
Tabiî Hâkim İlkesi ve Medenî Yargı
14
II - Kanunî Hâkim İlkesi İle Olan Farklılıkları ve Amaçları
Tabiî hâkim ilkesini, mahkemelerin kuruluş, görev ve işleyiş-
lerinin tâyininde işlev gören diğer bir yargılama hukuku ilkesi olan
kanunî hâkim ilkesiyle karıştırmamak gerekir. Her iki ilke arasındaki
temel farklılıklar, şu şekilde sıralanabilir:
Tabiî hâkim ilkesini karakterize eden öğeleri,
“öncedenlik”
ve
“kanunîlik”
oluşturduğu halde; kanunî hâkim ilkesini karakterize eden
yegâne öğe,
“kanunîlik”
tir.
Kanunî hâkim ilkesine uygunluğun sağlanabilmesi için, mahke-
menin görev ve yetkisiyle izleyeceği yargılama usûlünün tâyin edil-
mesi işleminin,
“kanun”
ile yapılmış bulunması yeterlidir; bu belir-
lemenin, yargılanacak olan uyuşmazlığın gerçekleşmesinden önce
veya sonra yapılmış olmasının, herhangi bir önemi yoktur. Oysa, tabiî
hâkim ilkesine uygunluğun sağlanabilmesi açısından, mahkemenin
görev ve yetkisiyle izleyeceği yargılama usulünün belirlenmesi işle-
minin, kanunla yapılmış bulunması tek başına yetmez; ayrıca bu be-
lirlemenin, yargılanacak olan uyuşmazlığın gerçekleşmesinden önce,
somut uyuşmazlıkla herhangi bir ilişkilendirme yapılmadan gerçek-
leştirilmiş bulunması da şarttır. Dolayısıyla, anılan belirleme, kanun-
la, yargılanacak olan uyuşmazlığın gerçekleşmesinden sonra yapılmış
ise, yargı yerinin yapılanması, kanunî hâkim ilkesine uygun olduğu
halde, tabiî hâkim ilkesine aykırılık arz eder. Her iki ilke arasındaki
bu temel farklılık, kanun devleti ile hukuk devleti arasındaki farklılık
kadar bârizdir.
Tabiî hâkim ilkesi, adlî yargı bütünü içinde yer alan, hem hukuk
yargısı hem de ceza yargısı bakımından geçerlilik taşıyan temel bir
yargılama hukuku ilkesi; tabiri caizse, gerçekleştirilmesi mutlak suret-
te zorunlu olan genel bir usulî şart konumundadır.
Tabiî hâkim önünde yargılanmayı talep, birey için, varlığı anaya-
sadan kaynaklanan bir temel hak
4
; Devlet için ise, mahkemelerin olu-
4
Schmidt – Bleibtreu / Klein, s. 790-791, Wolf, M.: Gerichtsverfassungsrecht aller
Verfahrenzweige, Sechste völlig neue bearbeitete Auflage, München 1987, s. 59;
Schilken, v. E.: Gerichtsverfassungsrecht, 2. neue bearbeitete und ergänzte Aufla-
ge, Köln-Berlin-Bonn-München 1994, s. 196, 200; Wassermann R. (Gesamtheraus-
geber): Kommentar zum Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland, Band
II, Art. 38-146, Luchterland 1989, s. 1182.