116 / 449
TBB Dergisi 2016 (116)
Dilan MIZRAK
115
olarak adlandırılır. Hak ve hürriyetlerin kazanılmasında ya da korun-
masında zaman zaman oldukça etkili olmuş pasif direnme ise zora ve
şiddete başvurmadan baskıya karşı koyma şeklindedir. Bu makalenin
konusu olan sivil itaatsizlik ve vicdani ret kavramları her ne kadar bazı
yazarlarca birer pasif direnme biçimi olarak kabul ediliyorsa da
8
diren-
me hakkında genel olarak haksız bir yönetim mevcuttur, siyasi iktidar
yönetilenlerin gözünde meşruiyetini yitirmiştir. Oysa sivil itaatsizlik
ve vicdani ret kavramları her tür haksızlığa karşı gerçekleştirilmesi
mümkün olmayan, bilâkis az ya da çok demokratik bir sistemde tekil
uygulamalara karşı gerçekleştirilen itaatsizlik eylemleridir; eklemek
gerekir ki, her iki eylemin de başarısı bu sınırlı yapısıyla mümkün ola-
bilmektedir. Bu makalede devlet-vatandaş ilişkisinde başat konumda
olan bir uygulamaya, devletçe tesis edilen zorunlu askerlik hizmetine
karşı itaatsizlik incelenecektir. Devletin öteki kurum ve uygulamaları
ile kayıtsız şartsız itaat öngören ordu ve dolayısıyla zorunlu askerlik
hizmeti arasında farklılıklar olsa da, her iktidar biçiminde olduğu gibi
burada da, disipline etme direnişi harekete geçirmekte, itaat berabe-
rinde itaatsizliği getirmektedir
9
. Tartışılması gereken; hâlihazırda sivil
itaatsizlik kavramı varken vicdani ret kavramına ihtiyaç olup olmadı-
ğı, böyle bir ihtiyaç var ise, bu iki kavram arasında ne gibi farklılıklar
olduğu, iki kavramın çakışma noktalarının ve muhtemel sonuçlarının
neler olduğudur. Bu tartışma yapılırken öncelikle her iki kavram ince-
lenecek, daha sonra karşılaştırma safhasına geçilecektir.
1. Sivil İtaatsizlik
İlk kez 1848 yılında Henry David Thoreau tarafından kullanılan
sivil itaatsizlik kavramı Thoreau için adil olmayan yasaya karşı birey-
sel bir karşı gelmeyi ifade etmiştir. Thoreau, iyi bir Hristiyan ve iyi bir
yurttaş olarak kölelik kurumunun dini, siyasi ve ahlâki hiçbir gerekçe
ile meşrulaştırılamayacağını düşünmüş ve köleliği destekleyen düzeni
8
Sivil itaatsizlik eylemi, bu tür bir direnme hakkına örnek olarak gösterilebilir.
Ökçesiz’e göre de, “sivil itaatsizlik, her şeyi: hukuk ve devlet düzenini, toplum
gerçekliğini sorgulayan direnme hakkının – bir bakıma bu süreç içerisinde hukuk
devleti idealini de yaratarak – bu yeni hukuk ve devlet düzeni tipinde büründüğü
çağdaş bir biçimdir”, Hayrettin Ökçesiz, Sivil İtaatsizlik, Legal Kitapevi, 4 baskı,
İstanbul, 2011, s.12.
9
Ulrich Bröckling, Disiplin: Askeri İtaat Üretmenin Sosyolojisi ve Tarihi, Çeviren:
Veysel Atayman, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2001, s. 25.