TBB Dergisi 107. Sayı

Borçlar Kanunu Hükümlerine Göre Genel İşlem Koşullarının Yargısal Denetimi

Tanım fıkrasında kullanılan “

tek başına

” ibaresi ise, genel işlem ko-

şullarının kimseden yardım almaksızın anlamında değil, sözleşmenin

karşı tarafıyla müzakere edilmeksizin, tek taraflı olarak hazırlanmış

olması şeklinde anlaşılmalıdır.

Bir sözleşmenin içerdiği hükümlerin kısmen ya da tamamen genel

işlem koşulu olarak nitelenebilmesi için, sözleşmenin hazırlık aşaması

ve kurulma şekli dikkate alınır. Bu husus, BK m. 20’deki tanımdan da

anlaşılmaktadır. Sözleşme hükümlerinin, önceden, birden fazla sayı-

da sözleşme kurmak amacıyla, tek taraflı olarak hazırlanmış olması,

o hükümlerin genel işlem koşulu sayılmaları için gerekli ve yeterlidir.

Dikkat edilirse, bu aşamada asıl mesele, sözleşmeyi kuran iradele-

rin gerçek anlamda özgür olup olmadıkları, her iki tarafın da sözleşme

içeriğini belirleme, hükümlere müdahale etme imkânına sahip olup

olmadıklarıdır.

Genel işlem koşullarının varlığının tespiti bakımından taraflar ara-

sında sosyal ya da ekonomik güç dengesinin varlığı ya da yokluğu da,

kural olarak önem taşımaz. Genel işlem koşullarının tespitinde dikka-

te alınacak ölçüt, sözleşme taraflarından birinin sözleşme hükümlerini

önceden tek taraflı olarak belirleme imkânına sahip olup olmadığıdır.

Elbette, bir tarafın sözleşme içeriğini belirleme iktidarını elinde

tutması, genellikle o tarafın diğerine nazaran sosyal ya da ekonomik

bakımından güçlü olmasının sonucu olarak karşımıza çıkacaktır. An-

cak, bu her zaman böyle olmayabilir. Örneğin, her iki tarafın sosyal ve

ekonomik olarak aşağı yukarı eşit olmasına rağmen, bir tarafın tekel

konumunda olması hâlinde de sözleşme içeriğini tek taraflı olarak be-

lirleme iktidarı bir tarafın elindedir. Aynı şekilde, bir tarafın sırf sahip

olduğu imtiyaz sebebiyle de sözleşme içeriğini belirleme iktidarına tek

başına sahip olabilir.

Taraflar arasındaki sosyal ve ekonomik güç dengesi, özellikle,

genel işlem koşullarının denetimi aşamasında, hâkimin bu koşullara

(sözleşmeye) müdahalesi bakımından önem taşıyacaktır

Genel işlem koşulları içeren sözleşmeler çok büyük oranda matbu

(tip, standart) sözleşme olarak karşımıza çıkarlar. Ancak, bu bir şekil

şartı olarak algılanmamak gerekir. Aksine, genel işlem koşullarına iliş-

Atamer, Genel İşlem Şartları, s. 61