Dergi 128

TBB Dergisi 2017 (128)

Yasin AYDOĞDU

B. TÜRK ANAYASALARINDA TEMEL HAK VE HÜRRİYETLER

Türk tarihinde anayasal gelişmelerin ilk adımının, Padişah II.

Mahmut ile ayanlar arasında imzalanan Sened-i İttifak olduğu bilin-

mektedir. Padişah Sultan Abdülmecid döneminde 1839’da ilan edilen

Tanzimat Fermanı ve 1856’da ilan edilen Islahat Fermanı Osmanlı

anayasal gelişmelerinde diğer önemli kilometre taşlarındandır. Bu

gelişmeler Padişah II. Abdülhamid (Sultan Abdülhamid) döneminde

hazırlanan ilk Anayasanın zeminini oluşturan önemli gelişmelerdir.

1876 tarihli Kanun-u Esasi ilk Osmanlı-Türk Anayasası olarak kabul

edilmektedir.

Bu başlık altında Kanun-u Esasi’den başlayarak 1921, 1924, 1961 ve

1982 Anayasalarında temel hak ve hürriyetlerin ele alınışını inceleye-

ceğiz.

1. 1876 Anayasası’ndaki Düzenleme

1876 tarihli Kanun-u Esasi 12 bölüm ile toplamda 119 maddeden

oluşmaktadır.

“Tebaai Devleti Osmaniyenin Hukuki Umumiyesi”

başlıklı ikinci bölümde temel hak ve hürriyetler düzenlenmektedir.

Ancak bölüm içerisinde herhangi bir sınıflandırma yapılmamıştır.

Maddeler incelendiğinde ağırlıklı olarak kişi hak ve hürriyetleri ile si-

yasi hakların ele alındığı görülmekle beraber; sosyal ve ekonomik hak

ve ödevlerin de düzenlendiğini görmekteyiz. Örneğin negatif statü

haklarından konut dokunulmazlığı hakkı 22’inci madde hükmünden

çıkarılabilir. Yine çağdaş hukuk düzenlerinin temel ilkelerinden biri

olan kanuni hâkim güvencesi 23’üncü maddede ele alınmıştır.

Bu bö-

lümde siyasi haklardan devlet memurluğu (m. 19), vergilerin kanunili-

ği ilkesi (m. 25) gibi düzenlemeler de mevcuttur. Anayasa’nın ilk halin-

Osmanlı-Türk anayasal gelişmeleri hakkında daha detaylı bilgiye ulaşmak için

ayrıca bkz. Emin Memiş

Türkiye’de Anayasa Gelişimleri Eğrisi (1808-2011), Filiz

Kitabevi, 6. Baskı, İstanbul, 2011.

Kanun-u Esasi’nin ilk hali için bkz.

docs/1876/1876ilkmetinler/1876-ilkhal-turkce.pdf (E.T. 10.3.2016). Çalışmanın

bundan sonraki kısmında Anayasalar ve değişiklikleri açıklarken şu siteden fay-

dalanacağız:

Madde 22: Memaliki Osmaniyede herkesin mesken ve menzili taarruzdan ma-

sundur. Kanunun tayin eylediği ahvalden maada bir sebeple Hükümet tarafından

cebren hiç kimsenin mesken ve menziline girilemez.

Madde 23: Yapılacak usulü muhakeme hükmünce hiç kimse kanunen mensup

olduğu mahkemeden başka bir mahkemeye gitmeye icbar olunamaz.