375 / 497
374
Tanzimat Sonrası Osmanlı Kadın Hareketi ve Hukuki Talepleri
Osmanlı Devleti’nde hiçbir ayrım yapılmaksızın herkesin devlet-
ten adalet talep etme hakkı olmuştur. Herkes şikâyetlerini bir dilek-
çe ile Divan-ı Hümayuna gönderebilmiştir. Kadınlar da önce şeriye
mahkemelerine başvurmuş, buradan istedikleri sonucu alamazlarsa
Divan-ı Hümayuna gitme haklarını kullanmışlardır. Örneğin 17. ve
18. yüzyılda Divan-ı Hümayuna gelen davalar çoğunlukla miras ve
mülkiyet anlaşmazlıkları, boşanma ve mehir ve tefecilikle ilgilidir.
Bu bakımdan 17. yüzyıl İstanbul kayıtlarına göre Osmanlı kadınları
Avrupalı hemcinsleriyle kıyaslandığında sosyal ve ekonomik hayata
daha fazla katılmıştır. Ayrıca tüm sınıflardan Osmanlı kadınları hak-
ları ihlal edildiğinde, haklarını korumak için yasal mekanizmaların
avantajlarını kullanmışlardır.
23
Osmanlı Devleti’nde aile hukuku alanında, dolayısıyla evlenme
ve boşanma konusunda büyük oranda İslâm hukuku hükümleri uy-
gulanmıştır. Evlenme ehliyetine sahip olan bir kadın kendi rızasıy-
la istediği kişi ile evlenebilir. Ancak nikâh akdi ile ilgili önemli bir
mesele evlenme ehliyetine sahip olan kadının velisinin izni olmadan
tek başına nikâh akdedip edemeyeceğidir. Osmanlı Devleti’nde 1544
yılına kadar erkek olsun, kadın olsun temyiz gücüne sahip ve ergen-
lik çağına gelmiş herkes velisinin rızası olmadan evlenebilmiştir. 1544
tarihinden itibaren ise buluğa ermiş olan kızların rızalarına ilaveten
velilerin rızalarının alınması da şart koşulmuştur. Evlilikle ilgili di-
ğer bir konu evliliğin şahsi hükümleridir. Evlilikte kadın ve erkeğin
karşılıklı hak ve yükümlülükleri incelendiği zaman erkeğe üstünlük
tanındığı görülmektedir. Kadın kocanın makul ve meşru isteklerini
kabul etmeli ve ona itaat etmelidir. Koca müşterek ikametgâhı belir-
leme, kadının evden çıkışını ve eve ziyaretçi kabulünü de yasaklama
hakkına sahiptir.
24
Evlilikle ilgili kadınların hukuki statüsünü etkileyen bir diğer
konu çok eşliliktir. İslam hukukuna göre bir erkek aynı anda dört ka-
dınla evli olabilir. Ancak bu durum eşler arasında her konuda eşitliğin
sağlanması şartına bağlanmıştır. Aslında İslam hukukunda önerilen
23
Fariba Zarinebaf-Shahr, “Women, Law and Imperial Justice in Ottoman İstanbul
Late Seventeenth Century”, Women, the Family, and Divorce Law in İslamic His-
tory, Syracuse University Press, Syracuse, N.Y, 1996, s.86-94.
24
Akyılmaz, s. 37-38; Gül Akyılmaz, Osmanlı Devletinde Eşitlik Kavramının Gelişi-
mi, Yayınlanmamış Profesörlük Eseri, Konya, 2000, s. 101.